Pedro Álves Pinnock
Kadi mu dyâmbu wutu mpe, ñsamu wa makukwa matatu malâmbâng’e Kôngo, ke i mu zâyisânga kaka ko vo besi Kôngo bawônso mu vumu bitatu bavwîlu yovo nsi’âwu mu bimfumu bitatu bya binene yakaywa, kânsi mpe mu longânga vo mu yandi yoyo nsi, dede nzûngu yatênsama va zulu’a kukwa makukwa matatu yinina mu dikididi, mawônso matadidi luzîngu lwa bântu ye yãndi nsi, mavwa sikidikiswa; vo Kôngo i sikididi, i sikidilu. Kânsi sikididi ke dilêndi kala ko ovo kukwa dimosi dikôndelo; ntentila equilibrio) ka kilêndi wangakana ko ovo vasîdi kaka makukwa môle ovo dimosi ye ndâmbu. Mpângumu wowo ñsamu wa makukwa matatu12, Bambuta balonga vo Bakôngo bafwete kalânga ye keto dya lûndila nsi’âwu muna ndungilu’ândi ya mvîmba.
Nzûngu kanêle vo kônso kaka ntângwa katûdilu va zikwa fwete bulana ye makukwa, kânsi ka tenganesânga mo ko, nkwa kukibwîsa yandi kibêni mu kubu.
Ñkôngo mu kônso dyâmbu, va kônso fulu, mu kônso ntânwa fwete kukimwênânga bônso nzûngu yina va ntându’a makukwa: sikididi i yifwete kalânga mbindumunu’ândi yantete-ntete. Sikidii, ke i mu kuma kya yandi kibêni kwândi kaka ko, kânsi mu kuma kya Bakôngo bawônso, mu kuma kya Kôngo dyawônso.
I kuma, kafwete tînânga mu tenganesa mukukwa, i sya vo mu sawula ñsiku ye nkînda za nsi, mu vweza fuka ye luzitu lwa nsi. Ntôtela nkutu, wuna kayîza fûndilwa ñkanu wa ngûdi’ândi ye nzênz’añkênto’a ñtantu’a mbuzi, mu nwânina sikididi, ka sa nkutu kani fimanzeki’êfi ko, mpila mosi vo walânda kaka kyeleka kya ñsamu mu lûngisa yândi wakala ku ndûnginu ye belesa yândi wakala ku mbelelo, I sya vo ngudi ya yândi kibêni. Wakota mu nzo, wabônga ñsiku ye wafuta.
Mu kuma kya nzitisilu’a ñsilu myomyo ye nkînda za nsi, kana nkutu wûnu tulênda sa vo “nsi ya nkulu, ntâmbi za mpa”, kânsi entâmbi zozo za mpa, e ndyâta yoyo ya mpa, ensadilu zozo za mpa, zifwete kala mu tomesa kânsi ke mu yîvisa ko, mu tômboka ku ngudi’a kimûntu kânsi ke mu vutukisa ku kimbizi ko. I mu kuma kya sungânga sikididi dyodyo, i sya vo,kimâna bawônso babambukilânga dyo môyo ntângwa zawônso, dyakadila vo, ñsamu wa makukwa mitatu malâmbâng’e Kôngo wufwete tûngunwa va kônso fulku kivângwa mãmbu ma manene ye ma mfumu, bônso sôla ye tûmba mfumu, kwêla lôngo, zênga mâmbu mu mbâzi’a ñkânu, sambidila mûntu ovo kânda mu ntângu’a mpasi…
Sikididi ovo ngêmb’a nsi, luvuvamu lwa nsi, ke i mu lûnda kaka ñsamu ko, kânsi mpe ye mu tânina yo, mu nwânina yo kônso kaka ntângwa yinwânisu kwa mambêni, i mu bûngula mênga, i mu fwa mpe mu fwa mpe mu kuma kya yâwu: “Itânina ñtinu k’ivakula ñtinu ko”. Sikididi dya nsi i mu simbinina Kôngo muna ndilu zãndi ovo mbâmbi, ndilu zina vo, ovo zisîmbilu kwa bambêni, Kôngo dyawônso difwete telema mu nwâna: “Mbâmbi yasumikwa, ka yisumunwa. Ovo yisumunwa, ensi ye zulu bifwîdi”.
Sikididi dyâka, i mu langidilânga kimâna bãntu ovo ñkângu ke wusakanenwa kwa batântu ko. Ndofi yadiwa kwa bakulu vo kônso kaka nsi yibûngula mênga ma besi Kôngo, ma besi nsi’ândi mafwete bûnguka kwândi kaka mu kaka mpe: “Mono Kôngo I nkûnkuta ka sôngwa ñlêmbo, ovo wunsôngele ñlêmbo, makânda mamwângane”. I dya dîlwa mpe ndofi vo, mwisi Kôngo ka lêndi zakamena mvita ko kadi wazâya wo vo makesa mândi mayîngi kikilu makala ye ma ngolo ovo kibakasa mpe kya makûmbu: “Tu mfula zatsâmuka (zayituka, zatyâmuka) mpika (kya nsona), zalembakana bayângu (batântu, banzênza) mu tôta”.
Ensâsa vo, makesa ma Kôngo mena bônso madyânga. Mu nsyûka ovo nwêne ye mo, vôndele mo, kânsi va wakwîza lwâka mu ntângw’a mbara ovo nsînza (midi) mabila mene kwândi dyâka; mena dyâka ne mfula za tiya (Ñzôngo),
Kôngo ovo mayangumukini mu nwâna mu sukisa mo mawonso mu vônda mûna mele vwâ swâmini, mpaka ditête. Mu dyâmbu dya tânina nsi’âwu, binwâni ovo makesa ma Kôngo ovo se manwâna, ke mayîndulânga dyâka dya ko: “Mu ntângw’a dya yilêmbelânga, kânsi ke mu ntângw’a tãna ye nwâna ko.”
Kôngo, i “mfiti’a nene wafitakesa makânda mangani, edyãndi ke difitakeswa ko, i Mavûngu manikun’enkôsi, manikun’engo, ngo kana lêle, onsânsi’a ñkila ke yilêndi lêka ko, mpîmpa ye mwîni tîtilânga kwândi kaka, i kimbota-mbota mu ñlâmbu a maza: âna fûmba, âna veteka, efûmbwa kana fûmbilu, evetekwa kwa mpândi ye ñlôngo”.
Mpila mosi vo Kôngo i nsi ya ngolo zazîngi kibêni (mfiti’a nene, Kavûngu, kimbota-mbota) êyi ke yilêndi sundwa kwa mbêni nkutu ko. Yândi kafitakesa kwândi makânda mañkaka, kânsi ka lêndi tadila ko vo bafitakesa dya dyândi. Mu kuma ka tabila sikididi ovo ngêmb’a nsi, makesa ma Kôngo kwawônso ye ntângwa zawônso ye ntângwa zawônso bena ye lwelwe mpîmpa ye mwîni. “Ngo kana lêle”: ntôtela ye ñkângu kana nkutu vo balêndele lêka, kânsi “ensânsi’a ñkila”, mpila mosi vo makesa, “kya tîtila fuku ye mwîni”, kya langidilânga kwândi kaka mpîmpa ye mwîni, kônso ka ntângwa.
Ke makesa kaka ko, kânsi ezula (nation) kyawônso kya Kôngo kifwete kala ntângwa zawônso mêso ye lwelwa, makutu ye puku, ke mu dyâmbu dya kaka ko vo bambêni se bafwas’ensi, kânsi mpe mu dyâmbu dya tînisa mo mavwânga ye mpasi bilênda mo kotesa ntuminu ye ngyântilu by ku nsi’a nkuwu ovo zambi. Kina vo Kôngo nkwa ngôlo kwândi, ke dya ngituka ko vo kakala mpe nkwa lulêndo. I kuma, mingutukila kaka mifwete mo nwânina mvita mu dyâmbu dya nsi, mifwete mo kadila makesa, kãnsi ke banzênza ko, ke bimfutila (mercenários).
Bakôngo bafwete bûndila vûvu mu ngolo, mu kibakala kya bawu kibêni, kânsi ke mu bimfutila ko. Kilômbo (Exército) kya Kôngo, i ñkele mosi wa lulêndo, êmu ke mulêndi koteswa mingizila ko, ke wulêndi mpe tumwa kwa mingizila ko: “Lukânda lwakandakazi: ñkele mosi ke wulêkwa kwa ñtânda”.
Deixe uma resposta